Prawo restrukturyzacyjne przewiduje kilka odmiennych procedur postępowania restrukturyzacyjnego – od stosunkowo „szybkiego” postępowania o zatwierdzenie układu, przez postępowanie układowe, aż po najbardziej ingerencyjne postępowanie sanacyjne. Każdy z tych trybów postępowania restrukturyzacyjnego różni się stopniem zaangażowania sądu, poziomem ochrony przed wierzycielami, czasem trwania oraz skalą ingerencji w zarządzanie przedsiębiorstwem. To, który tryb postępowania restrukturyzacyjnego będzie najkorzystniejszy, zależy m.in. od stopnia zadłużenia, skali wierzytelności spornych, a także od tego, czy firma wymaga jedynie „ułożenia się” z wierzycielami, czy też głębokiej przebudowy. Kiedy warto rozważyć dane postępowanie restrukturyzacyjne nich oraz jakie są ich główne plusy i minusy z perspektywy przedsiębiorcy?
Czym jest postępowanie restrukturyzacyjne?
Regulacje dotyczące postępowania restrukturyzacyjnego zawiera ustawa z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne, które wprowadziło do polskiego systemu prawnego cztery rodzaje postępowań restrukturyzacyjnych, którymi już za chwilę zajmiemy się szczegółowo.
Postępowanie restrukturyzacyjne to narzędzie, które ma na celu uratowanie przedsiębiorstwa przed upadłością. W myśl art. 3 ust. 1 Prawo restrukturyzacyjne, zamiast ogłaszać upadłość lepiej uporządkować jej sytuację finansową – poprzez zawarcie układu z wierzycielami lub sanację z zabezpieczeniem praw wierzycieli. W skrócie, w postępowaniu restrukturyzacyjnym chodzi zatem o to, aby zamiast likwidować firmę, dać jej szansę na dalsze funkcjonowanie, o ile są realne możliwości na poprawę sytuacji.
Kluczem postępowania restrukturyzacyjnego jest zwykle zawarcie porozumienia z wierzycielami, czyli tzw. układu. W ramach takiego układu można np. rozłożyć długi na raty, wydłużyć terminy spłaty, częściowo umorzyć zobowiązania albo zmienić inne warunki ich regulowania. Dzięki temu firma zyskuje oddech finansowy, a wierzyciele – szansę na odzyskanie choćby części należności w rozsądnym czasie.
Postępowanie restrukturyzacyjne zabezpiecza przed działaniami komornika. Na czas trwania postępowania restrukturyzacyjnego firma może być chroniona przed egzekucjami komorniczymi czy wypowiadaniem kluczowych umów (np. najmu, leasingu). To pozwala ustabilizować sytuację i prowadzić działalność w miarę normalnie, zamiast gasić pożary z dnia na dzień.
Rodzaje postępowania restrukturyzacyjnego
Przejdźmy zatem do sedna sprawy, czyli trybów w jakich może być prowadzone postępowanie restrukturyzacyjne. Prawo restrukturyzacyjne przewiduje bowiem kilka odrębnych trybów postępowania restrukturyzacyjnego, różniących się stopniem formalizmu, udziałem sądu oraz zakresem ochrony przed wierzycielami.
Do podstawowych rodzajów postępowań restrukturyzacyjnych należą: postępowanie o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe, „klasyczne” postępowanie układowe oraz postępowanie sanacyjne. W uproszczeniu można powiedzieć, że pierwsze postępowanie restrukturyzacyjne jest „najłagodniejsze” organizacyjnie i nastawione na szybkie „dogadanie się” z wierzycielami, podczas gdy sanacja jest narzędziem na sytuacje najpoważniejsze, gdzie trudno o wypracowanie porozumienia, pozwalającym na głęboką ingerencję w strukturę i funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Wybór odpowiedniego rodzaju postępowania restrukturyzacyjnego zależy m.in. od stopnia zadłużenia, skomplikowania sporów dotyczących wierzytelności, a także tego, jak pilnie potrzebna jest ochrona przed egzekucją.
Postępowanie o zatwierdzenie układu
Postępowanie restrukturyzacyjne o zatwierdzenie układu to najprostsza i najmniej sformalizowana forma postępowania restrukturyzacyjnego. Jego zasadniczą cechą jest to, że zasadnicza część procesu – wypracowanie treści układu oraz zbieranie głosów wierzycieli – odbywa się poza sądem. Dłużnik zawiera umowę z doradcą restrukturyzacyjnym, który pełni funkcję nadzorcy układu, a następnie wspólnie z nim przygotowuje propozycje układowe i zbiera głosy wierzycieli. Do sądu trafia dopiero gotowy wniosek o zatwierdzenie układu, zaakceptowany przez wierzycieli, co znacząco skraca i upraszcza całą procedurę. Możliwość skorzystania z tego trybu postępowania restrukturyzacyjnego jest jednak ograniczona – wymaga, aby suma wierzytelności spornych, uprawniających do głosowania nad układem, nie przekraczała 15% ogólnej kwoty wierzytelności uprawnionych do głosowania. W praktyce oznacza to, że postępowanie o zatwierdzenie układu jest przeznaczone dla przedsiębiorstw, które mają względnie uporządkowaną sytuację prawną swoich długów, a ich głównym problemem jest konieczność wypracowania porozumienia z wierzycielami.
Zalety postępowania o zatwierdzenie układu
Do najważniejszych zalet postępowania restrukturyzacyjnego o zatwierdzenie układu należy przede wszystkim szybkość i niższy koszt. Postępowanie to można zacząć już na drugi dzień od podpisania umowy z doradcą restrukturyzacyjny. Mniejszy udział sądu i uproszczona procedura sprawiają, że całość może zakończyć się szybciej niż w innych trybach restrukturyzacji, a honoraria i opłaty są z reguły niższe. Dłużnik zachowuje również większą swobodę w bieżącym prowadzeniu działalności, bo rola nadzorcy układu jest bardziej wspierająca niż ingerująca. Dodatkowo, wraz z obwieszczeniem o ustaleniu dnia układowego rozpoczyna się ochrona dłużnika przed działaniami wierzycieli, m.in. egzekucjami i wypowiadaniem kluczowych umów, a dłużnika obejmuje czy moratorium płatnicze do czasu prawomocnego rozpatrzenia wniosku o zatwierdzenie układu przez sąd.
Wady postępowania o zatwierdzenie układu
Jedną z istotnych wad postępowania o zatwierdzenie układu jest ograniczona możliwość jego zastosowania w przypadku istnienia tzw. wierzytelności spornych. Ustawa wymaga, aby suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem nie przekraczała 15% ogólnej kwoty takich wierzytelności. Jeśli jest większa dłużnik nie ma możliwości skorzystania z tego trybu postępowania restrukturyzacyjnego.
Przyspieszone postępowanie układowe
Przyspieszone postępowanie układowe to rodzaj postępowania restrukturyzacyjnego, który ma łączyć silną ochronę sądową z możliwie szybkim tokiem działania. Dłużnik nie negocjuje warunków układu z wierzycielami, a jedynie składa swoją propozycję układu do sądu, za ustalenie kręgu wierzycieli odpowiedzialny jest nadzorca sądowy. Postępowanie restrukturyzacyjne formalnie rozpoczyna się z chwilą wydania przez sąd postanowienia o otwarciu postępowania. Od tego momentu przedsiębiorca zyskuje „tarczę” przed wierzycielami, ale całość toczy się już w ramach sformalizowanego procesu sądowego. Postępowanie to jest możliwe, gdy suma wierzytelności spornych nie przekracza 15% ogólnej kwoty wierzytelności uprawnionych do głosowania. Z jednej strony, procedura przyspieszonego postępowania układowego jest bardziej sformalizowana, wymaga spełnienia określonych wymogów. Z drugiej strony, daje większą przejrzystość i pewność co do przebiegu procesu oraz rozstrzygania spornych kwestii. Układ zatwierdza bowiem sąd.
Zalety przyspieszonego postępowania układowego
Do głównych zalet przyspieszonego postępowania układowego należy przede wszystkim połączenie szybkości z sądową ochroną przed egzekucją. Postępowania egzekucyjne dotyczące wierzytelności objętej z mocy prawa układem, które zostały wszczęte przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego, ulegają zawieszeniu z mocy prawa z dniem otwarcia postępowania. W indywidualnych przypadkach sędzia-komisarz może też uchylić zajęcia dokonane przed dniem otwarcia przyspieszonego postępowania układowego dotyczące wierzytelności objętej układem.
Wady przyspieszonego postępowania układowego
Wad przyspieszonego postępowania układowego jest kilka i wynikają one głównie z jego sądowego, bardziej sformalizowanego charakteru. Po pierwsze, aby postępowanie restrukturyzacyjne w ogóle zaczęło wywoływać skutki ochronne dla dłużnika, konieczne jest wydanie przez sąd postanowienia o jego otwarciu. Do tego czasu przedsiębiorca pozostaje w dużej mierze „odsłonięty” na działania wierzycieli – musi więc liczyć się z okresem oczekiwania.
Drugim minusem jest sposób powoływania nadzorcy sądowego. W przeciwieństwie do postępowania o zatwierdzenie układu, gdzie dłużnik sam wybiera doradcę restrukturyzacyjnego i zawiera z nim umowę, w przyspieszonym postępowaniu układowym nadzorcę wyznacza sąd. Co prawda dłużnik może we wniosku zaproponować konkretną osobę, ale sąd nie jest związany tym wnioskiem i może powołać innego doradcę. Ogranicza to wpływ przedsiębiorcy na wybór kluczowego uczestnika postępowania restrukturyzacyjnego, z którym będzie współpracował przez cały proces.
Trzecią istotną wadą jest ograniczenie związane z wierzytelnościami spornymi. Podobnie jak w postępowaniu o zatwierdzenie układu, przyspieszone postępowanie układowe nie może zostać zastosowane, jeżeli suma wierzytelności spornych uprawniających do głosowania nad układem przekracza 15% ogółu wierzytelności uprawnionych do głosowania. W praktyce oznacza to, że w firmach, gdzie występują poważne spory z kontrahentami co do wysokości lub zasadności roszczeń, ten tryb może być w ogóle niedostępny.
Postępowanie układowe
Postępowanie układowe i przyspieszone postępowanie układowe łączy niemal ta sama procedura, różnica dotyczy jedynie czasu i podejścia do wierzytelności spornych. Z postępowania układowego można skorzystać wtedy, gdy suma wierzytelności spornych przekracza 15% ogółu wierzytelności uprawnionych do głosowania nad układem, a sytuacja prawna długów jest bardziej skomplikowana. Postępowanie układowe jest też dłuższe, bo wydłużone np. o procedurę przygotowania spisu wierzytelności przez sędziego-komisarza. W uproszczeniu, przyspieszone postępowanie układowe to szybsza opcja dla firm z w miarę uporządkowaną strukturą zadłużenia, a postępowanie układowe – „pełna wersja” dla bardziej skomplikowanych przypadków.
Wady i zalety postępowania układowego
Wady i zalety postępowania układowego w dużej mierze pokrywają się z tymi, które występują w przyspieszonym postępowaniu układowym. W obu trybach postępowania restrukturyzacyjnego przedsiębiorca zyskuje sądową ochronę przed wierzycielami, oba wymagają udziału sądu, a przez większy formalizm wiążą się również koniecznością oczekiwania na wydanie kluczowych postanowień.
Postępowanie sanacyjne
Postępowanie sanacyjne to najbardziej „ingerująca” forma postępowania restrukturyzacyjnego. Stosowana jest tam, gdzie omówione do tej pory tzw. łagodniejsze formy restrukturyzacji są już niewystarczające. Sanacja wiąże się z daleko idącym ograniczeniem prawa dłużnika do zarządzania własnym przedsiębiorstwem. Z chwilą otwarcia postępowania sanacyjnego wygasają pełnomocnictwa i prokury, a zarząd nad majątkiem firmy (tzw. masą sanacyjną) przejmuje wyznaczony przez sąd zarządca. Dłużnik ma obowiązek wydać mu majątek i dokumentację przedsiębiorstwa, a sam traci bieżącą kontrolę nad kluczowymi decyzjami. W zamian za tak głęboką ingerencję sanacja daje jednak bardzo szeroką ochronę prawną przed egzekucją. Dodatkowo zarządca sanacyjny dysponuje specjalnymi uprawnieniami, które umożliwiają wprowadzanie głębokich zmian – np. rozwiązywanie niekorzystnych umów, restrukturyzację zatrudnienia czy sprzedaż zbędnych składników majątku.
Zalety postępowania sanacyjnego
Do głównych zalet postępowania sanacyjnego należy przede wszystkim możliwość głębokiej przebudowy przedsiębiorstw. Sanacja pozwala całkowicie zmienić profil działalności firmy, zrezygnować z nierentownych obszarów i skupić się na tych, które mają realny potencjał. Ochrona przeciwegzekucyjna rozciąga się przy tym także na wierzytelności zabezpieczone rzeczowo (np. hipoteką czy zastawem), co znacząco zwiększa bezpieczeństwo prowadzenia działań naprawczych.
Kolejną istotną zaletą jest to, że w ramach sanacji zarządca może sprzedawać składniki majątku – często w sposób szybki i po atrakcyjnych cenach – bez ryzyka, że później zostanie to uznane za pokrzywdzenie wierzycieli czy celowe „wyzbywanie się” majątku przez dłużnika. Daje to szansę na sprawne uwolnienie się od zbędnych aktywów i pozyskanie środków na dalsze funkcjonowanie przedsiębiorstwa.
Bardzo ważnym atutem są również szerokie kompetencje zarządcy sanacyjnego, które umożliwiają wypowiedzenie lub modyfikację nierentownych kontraktów, restrukturyzację zatrudnienia, dostosowanie organizacji przedsiębiorstwa do nowych warunków. Dzięki temu sanacja staje się narzędziem nie tylko do zamrożenia sytuacji, ale do faktycznej, głębokiej restrukturyzacji, której często nie da się przeprowadzić w łagodniejszych postępowaniach.
Wady postępowania sanacyjnego
Po pierwsze, jest to zwykle najdłużej uruchamiane postępowanie restrukturyzacyjne – na jego otwarcie co do zasady czeka się dłużej niż w innych trybach, co w sytuacji narastających problemów z płynnością może być istotnym minusem. Po drugie, przedsiębiorca traci zarząd nad swoim majątkiem – z chwilą otwarcia sanacji jego miejsce zajmuje zarządca sądowy, który przejmuje kontrolę nad przedsiębiorstwem. Choć znaleźć można tzw. boczne wyjście. Za zgodą rady wierzycieli i sądu zarząd może zostać powierzony dłużnikowi – w zakresie nieprzekraczającym zakresu zwykłego zarządu.
Które postępowanie restrukturyzacyjne będzie najlepszym wyborem?
Postępowanie o zatwierdzenie układu będzie dobre dla firm, które mają jeszcze w miarę stabilną sytuację i nie mają wielu sporów z wierzycielami (wierzytelności sporne ≤ 15%). To zwykle pierwszy wybór, jeśli problemem są głównie terminy i wysokość spłaty długów, a nie kompletny chaos w firmie.
Przyspieszone postępowanie układowe lub postępowanie układowe rozważyć powinna firma, która jest już pod większą presją wierzycieli, spornych wierzytelności jest dużo więcej a sytuacja prawna długów jest skomplikowana. Innymi słowy, wszędzie tam, gdzie nie można się dogadać.
Dla firm w głębokim kryzysie, gdzie nierzadko potrzebna jest gruntowna, często bolesna przebudowa działalności, pozostaje sanacja. To postępowanie restrukturyzacyjne o najszerszym zasięgu, ale dające najszerszą ochronę i narzędzia (zwolnienia, sprzedaż majątku, zmiana profilu działalności).
W praktyce wybór postępowania restrukturyzacyjnego powinien być poprzedzony analizą sytuacji finansowej, struktury zadłużenia, liczby i rodzaju wierzycieli oraz skali potrzebnych zmian – najlepiej razem z doradcą restrukturyzacyjnym lub prawnikiem specjalizującym się w restrukturyzacji.
Magdalena Jabłońska
Partner, adwokat , doradca restrukturyzacyjny
